در مشروطیت، نقش علما نقشى نیست که قابل مقایسه با نقش دیگران باشد. در سال‌هاى پیش از مشروطیت - یعنى سال‌هاى سلطنت مظفرالدین شاه - انجمن‌هاى پنهانى تشکیل مى‌شد و نشست‌هاى گوناگونى بود که هم علما، هم غیرعلما بودند و آثار آنها در مشروطیت منعکس بود؛ منتها آن چیزى که مشروطیت را به ثمر رساند، این انجمن‌ها نبود؛ آن حضورِ مردمى‌اى بود که جز با فعالیت و تأثیر علما امکان‌پذیر نبود؛ یعنى اگر فتواى آخوند نبود، فتواى آشیخ عبداللَّه مازندرانى و امثال اینها نبود، اصلاً امکان نداشت این حرکت در خارج تحقق پیدا کند.ادامه مطلب...
